Toespraak(2)

Museum Gouda
Toespraak Hans Vogels, conservator Museum Gouda,
uitgesproken bij de opening van de tentoonstelling:

… as a stream grows older …
op 20 september 2015:

We schrijven begin 1981, ik ben aan het afstuderen
als aankomend kunsthistoricus aan de Universiteit
van Amsterdam en werk
in die periode ook als recensent kunst bij de Volkskrant.
Door mijn redacteur word ik gevraagd
naar een tentoonstelling van tekeningen,
drukken en aquarellen te gaan kijken
in het Groninger Museum, samengesteld door
Frans Haks en Erik Beenker, met
werk van zes Nederlandse kunstenaars:
Paul van Dijk
John van ’t Slot
David Groot
Wil Blommerde
Drewes de Wit
… en Marjolijn van den Assem

Werken op papier uit de collectie Mohr-Mathon,
kunstverzamelaars in Groningen.
Ik maakte daar toen in het Groninger Museum
voor het eerst kennis met de tekeningen
van Marjolijn van den Assem.
En ik was direct al onder de indruk,
prachtige subtiele tekeningen van heel veel vogelveertjes,
keurig naast elkaar gezet en fijn met potlood getekend,
hoewel ineens, staan er alleen maar enkele krassen,
lijkt ze er genoeg van te hebben.
Ik noemde dat toen ‘fundamentele tekenkunst’,
dat zou ik nu niet meer doen, denk ik.
Het was toen al meer onderzoeken, weet ik nu.
Datzelfde jaar solliciteerde ik hier bij Museum Gouda
en werd hier vanaf juli 1981 conservator
voor de collectie en tentoonstellingen.
Kort daarvoor was ik natuurlijk naar de collectie
komen kijken en waren in de Gasthuiskapel
Marjolijn en Josine de Bruyn Kops
samen bezig met het inrichten van een tentoonstelling,
opnieuw tekeningen, objecten en werken op papier.
Dit keer gecombineerd met schilderingen
van Elisabeth de Vaal, goeie vrienden van elkaar,
toen ook werkzaam in Gouda.
Ik maakte toen voor het eerst kennis met Marjolijn.
Ik heb mijn korte recensie van toen er eens bij gepakt:
‘Met haar tekeningen, die enige maanden geleden
in het Groninger Museum werden geëxposeerd,
maakte de Goudse kunstenares Marjolijn van den Assem
al meer dan duidelijk dat haar werk
sterk persoonlijk van karakter is.
Een plotselinge grilligheid van lijnen contrasteerde
met de uiterst minutieuze en ‘geduldige’ weergave
van vogelveertjes,  waardoor het ontstaan van de tekening
en de daarbij behorende emoties goed te volgen waren.
Deze manier van werken en vooral uiten wordt voorgezet,
al is de vorm waarmee dit gebeurt,
in de tussentijd nogal veranderd’.
Dat laatste zou ook kortgeleden geschreven kunnen zijn.
Na de tentoonstelling van april/mei 1981 die hier plaatsvond
in de hiernaast gelegen Gasthuiskapel,
zijn er in de jaren nadien stelselmatig steeds werken
door het Gouds museum bijgekocht.
Soms waren dat tekeningen, soms ook een hele serie
kleine objecten, later ook schilderijen.
Regelmatig, meestal op uitnodiging van Marjolijn zelf,
gingen Josine en ik dan bij Marjolijn langs in haar atelier
aan de Peperstraat en lieten we ons onderdompelen
in haar fascinerende wereld.
Daarnaast exposeerde Marjolijn ook vaak in galerieën
zoals die van Asselijn en Galerie Espace,
later die van Anneke Oele, gevestigd in Amsterdam.
Ook exposeerde Marjolijn regelmatig
op de Amsterdamse KunstRAI.
Ook bij al die gelegenheden werd af en toe een werk
van haar door het Gouds museum gekocht
met het idee om de ontwikkelingen
in haar werk te kunnen vastleggen en op het bepaald moment
ook zo goed mogelijk retrospectief te kunnen exposeren.
Ook verschenen er uitgebreide artikelen
over de kunst van Marjolijn in vooraanstaande kranten
zoals het NRC, in 1986 van de hand van Betty van Garrel
onder de titel ‘Binnenwereld en buitenwereld.
Landschappen van Marjolijn van den Assem’,
grotendeels met de recente bergwandelingen als onderwerp.
Van Garrel schrijft daarover:
‘Typerend voor Marjolijn van den Assem is dat zij
de esthetische kwaliteit van het kunstwerk niet
vooropstelt, maar deze als een bijproduct beschouwt.
Voor haar is een werk geslaagd wanneer het waarheidsgetrouw is,
wanneer het op het scherp van de snede uitdrukking geeft
aan individuele obsessies en verlangens.
Als kunstenaar is Van den Assem een reiziger
zonder bestemming, nog afgezien van het feit
dat de ontwikkeling van een oeuvre
al nooit via het spoorboekje verloopt’.
Ook na het vertrek van Josine de Bruyn Kops als directeur
in 1986 hebben haar opvolgers
dit beleid tot de dag van vandaag gevolgd,
reden waarom er nu meer dan 100 werken
in de collectie te vinden zijn, die bij elkaar
zo’n veertig jaar van Marjolijn’s kunstenaarschap betreffen.
Het is wel bijzonder dat een museum dat jarenlang doet.
In 1999 werden voor het eerst alle werken
tot dan toe geëxposeerd,  nu vijftien jaar later opnieuw
een expositie onder de veelzeggende titel
‘… as a stream grows older…’,
maar nu een bewuste selectie die tot stand gekomen is
met juist de recente tekeningen in het achterhoofd.
Voor het gemak hebben Marjolijn en ik
dat in de afgelopen maanden omschreven
als ’een keuze met een zwartwitte bril op’,
een verwijzing naar de Oostindische inkt
die in deze veelal monumentale werken op papier
zo prominent en bijna vloeibaar aanwezig is.
In 1989 verhuisde Marjolijn van de binnenstad van Gouda
naar de oevers van de Maas in Rotterdam.
Dat is ook ongeveer het moment dat de olieverf
een steeds grotere rol gaat spelen in haar werk.
De plekken die al op de bergwandelingen van 1986/87
in kleur waren uitgewerkt, locaties waar zij
op haar denkbeeldige wandelingen in haar atelier,
als het ware even stilstond en om zich heen keek
en de omgeving in zich op nam, deze plekken van reflectie
en bezinning werden steeds meer op doek verzelfstandigd,
werden soms reeksen van schilderijen.
Een heel mooi voorbeeld,
uit de collectie van Museum het Valkhof,
‘Milde Luft, Spaziergänge, dunkle Zimmer’,
daterend uit 1994, hangt nu hier op de tentoonstelling
en vormt eigenlijk een van de weinige schilderijen,
juist ook omdat hierin het tekenachtige
zo’n voorname rol speelt.
Het zijn ook de jaren dat Marjolijn
samen met collega-kunstenaar
Tom van As buiten in de natuur,
in het landschap van vooral ‘het Groene Hart’
gaat schilderen, eerst enigszins met tegenzin,
maar uiteindelijk toch bijna twintig jaar lang met plezier
en ook met de nodige invloed op het reguliere werk,
ontstaan in het atelier.
Veel buiten geschilderd werk wordt in het atelier
driedimensionaal gemaakt door het uit te snijden,
uit te knippen.
Marjolijn noemt dat zelf ‘natuurgetrouw’ gemaakt,
een misschien onverwachte kwinkslag naar werk
dat toch naar de natuur is ontstaan.
Het geeft tegelijkertijd aan dat het om die gelijkenis
juist helemaal niet gaat.
De laatste tijd houd ik mij erg bezig met leden
van de Bloomsbury Group.
Kunstenaars in Engeland, zoals schilders Duncan Grant
en Vanessa Bell, die kort voor de het uitbreken
van de Eerste Wereldoorlog naar het platteland
verhuizen om zich daar in alle rust en stilte,
weg van de hectiek van London en de nog voelbare
Victoriaanse samenleving, aan hun werk en leven wijden.
Fascinerend, vind ik dat maar daar gaat het nu even niet om.
Zij maken figuratieve schilderijen,
kleurig interieurs en stillevens,
vrij los, bijna onverschillig geschilderd en op dat moment
rond 1913/14 behoorlijk omstreden,
zeg maar gerust modern en eigentijds.
Die manier van schilderen hebben zij eigenlijk
de rest van hun leven vastgehouden,
Vanessa overleed in 1961, Duncan in 1979.
Gewoon omdat ze hun manier van schilderen
als de enig juiste zagen.
Je ziet dan dat hun werk in de loop der tijd
steeds minder omstreden wordt,
zelfs decoratief wordt genoemd in een wereld die verandert,
waarin uiteraard ook de kunst mee verandert.
Hun werk wordt gedateerd, wordt zelfs wel ouderwets
genoemd, ze lijken door de tijd te worden ingehaald.
Dat is niets bijzonders,
dat is iets dat veel kunstenaars overkomt,
hoewel het natuurlijk wel teleurstellend, moeilijk,
zelfs frustrerend kan zijn.
Alleen, Marjolijn heeft daar geen last van,
als je kijkt naar de afgelopen ruim veertig jaar,
feitelijk is dat de periode waarover de tentoonstelling
hier gaat, dan is er in het vroege werk
al veel herkenbaar van wat nu nog steeds
een grote rol speelt,
maar tegelijkertijd is er ook veel veranderd.
En dan zeker niet omwille van de verandering,
want misschien is verandering wel niet het juiste woord,
dat is geen doel op zich en mag het ook zeker niet zijn.
We hebben daar in de afgelopen maanden
herhaaldelijk over gesproken,
juist ook vanwege het feit dat Museum Gouda
halverwege de jaren 80 besloten had haar in haar werk
te willen blijven volgen, alleen hoe lang blijft iets interessant ?
Dat valt niet te voorspellen,
maar het is in al die jaren dat geen moment
een punt van discussie geweest, integendeel,
het was eerder een moeilijke opgave uit de veelheid
een goede keuze te maken.
Hoe heeft ze dat voor elkaar gekregen ?
Eergisteren sprak Marjolijn in dit verband
over ’authenticiteit’ die ze in haar werk nastreeft
en ook dat komt opvallend overeen
met wat Betty van Garrel schreef dat:
‘voor haar is een werk geslaagd
wanneer het waarheidsgetrouw is’.
En dat is heel anders dan ‘natuurgetrouw’.
Ik heb het nog niet gehad over Marjolijn’s
grote inspiratiebron Friedrich Nietzsche,
die eigenlijk vanaf het begin
steeds op de achtergrond heeft  meegespeeld.
Marjolijn is geen schrijver als Nietzsche,
maar beeldend kunstenaar
maar dat betekent niet dat haar werk
als een illustratie van Nietzsche gezien moet worden.
Haar werken  ontstaan als het ware op afstand,
zowel in tijd als qua medium, maar het levert
blijkbaar wel de solide gemeenschappelijke basis,
met name waar het de reisverslagen
van Nietzsche betreft.
De meeste plekken die Nietzsche bezocht
in Zwitserland,
Frankrijk, Italië, heeft ook Marjolijn bezocht maar zij bekeek
ze letterlijk en figuurlijk met andere ogen,
verslaggeving vond pas
later in het atelier plaats en zeker niet letterlijk.
Ook al gebeurde dat wel in de vorm van een ordening,
dat wil zeggen het verwerken van ervaringen
en herinneringen, volledig in de beslotenheid
van haar atelier en nadien, aan anderen getoond.
In alle openheid, want ze wil wel graag mededelen,
communiceren, ze heeft duidelijk iets
aan anderen te melden
en gaat de discussie graag met anderen aan.
En toch is er geen sprake van een bepaalde stijl,
Betty van Garrel noemde dat zelfs ’een bijproduct’,
vanuit het onderwerp dat Marjolijn wil tekenen
en waarin Nietzsche een richting gevende rol speelt,
lijkt er daardoor sprake van een totale vrijheid
in welke uitvoering dan ook.
De manier waarop er gewerkt wordt,
is niet van belang, zolang het maar authentiek is,
dat wil zeggen er geen twijfel kan bestaan
over de gekozen materialen, de manier van tekenen,
het formaat, de combinatie met ander werk,
ouder werk, het doet er eigenlijk niet toe.
De basis is stevig, zelfverzekerd en voor haarzelf
onomstreden, je kunt je als het ware alle vrijheden
permitteren om dat allemaal te laten zien.
Je bent immers beeldend kunstenaar
en daarvoor heeft ze keihard gewerkt.
‘… as a stream grows older…’ heeft hier
in deze tentoonstelling meerdere betekenissen.
Een rivier die in de loop van honderden kilometers
in de breedte
en diepgang groeit, impliceert het verwerken van vele invloeden
van buitenaf, maar waarbij de onderstroom blijft voortbestaan.
Bij de bron heet iets al Seine, Maas, Nijl of Amazone.
En in Parijs is het nog steeds de Seine, in Rotterdam Maas,
en daar loopt ook de Marjolijne,
ontsprongen aan de Peperstraat in Gouda:
‘…as a stream grows older…’

Hans Vogels
conservator Museum Gouda,
uitgesproken bij de opening van de tentoonstelling:
… as a stream grows older …
20-09-2015 t/m 10-01-2016
Museum Gouda.

zie: Atelierbezoek(14)
zie: Museum Gouda(1)
zie: Museum Gouda(2)
zie: Museum Gouda(3)
zie: Museum Gouda(4)
zie: … as a stream grows older …(1)
zie: … as a stream grows older …(2)
zie: Toespraak(1)

8 thoughts on “Toespraak(2)”

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *