atelierbezoek(18)

Het begon ooit met een uitnodiging tot een bezoek aan mijn atelier.
Paul van Tongeren werd in de war gebracht, vertelde hij later,
door de veelheid van verbeelden die hij daar aantrof.
Gaandeweg bleek het een verwante veelheid te betreffen.
Pas na een uur vlotte het gesprek, het duurt nog voort.

In 2011 vereerde Paul van Tongeren me met het openeningswoord
bij mijn tentoonstelling SEELENBRIEFE,
in het Nietzsche Dokumentationszentrum Naumburg (Saale) (D).

Paul van Tongeren trad op 11 december 2015 af als hoogleraar
wijsgerige ethiek aan de Radboud Universiteit Nijmegen.
De titel van zijn afscheidscollege was “Dankbaar?”
Binnenkort verschijnen weer twee boeken van zijn hand,
zie: Paul van Tongeren (kijk bij “nieuws”)

Onderstaande tekst verscheen op “if then is now“.
Ook daarvoor ben ik Paul van Tongeren dankbaar.

EEN VERLANGEN NAAR BELICHAMING

1.
Marjolijn van den Assem is haar door Nietzsche geïnspireerde werk begonnen op een manier die past bij de filosoof, maar die verbaast bij de beeldend kunstenaar: zij is begonnen met tekst: brieven en andere teksten van Nietzsche overgeschreven op grote vellen papier. Geleidelijk aan is uit die tekst de beeldwereld ontstaan van bloemen, watervallen, landschappen, stromen en verblindend licht. Regelmatig duikt er overigens nog tekst op in het werk; de woorden van de denker laten zich niet restloos vertalen in beelden, ze blijven de dynamische grond waaruit steeds weer nieuwe teken- en schilderavonturen voortkomen. Die dynamiek wordt – denk ik – ook nog door iets anders gevoed: door een verlangen dat ook voor Nietzsche zelf kenmerkend was. Ik wil proberen dat aan te wijzen.

2.
Kunst speelt een belangrijke rol in het werk van Friedrich Nietzsche, een dubbele rol. Die dubbele rol volgt uit de dubbele taak van een arts – en Nietzsche zag zichzelf als een arts van de cultuur. Een arts moet eerst een diagnose stellen en vervolgens werken aan een therapie ter genezing van de gediagnostiseerde ziekte.
De kunst is voor Nietzsche enerzijds een van de domeinen van de cultuur die hij diagnostiseert. Net als wetenschap, moraal en geloof, vertoont ook onze kunst de symptomen van de ziekte van de cultuur. Nietzsche ziet die ziekte bijvoorbeeld in de geforceerde pogingen van kunstenaars om origineel te zijn, in de musealiteit van de belangstelling voor kunst in de samenleving, en vooral in het effectbejag dat veel kunstenaars kenmerkt.
Maar anderzijds hoort de kunst voor Nietzsche ook bij de tweede taak van de arts. Weliswaar is ze niet zozeer een therapie, maar ze vormt voor hem een soort voorafschaduwing van de gezondheid die hij probeert te realiseren, voor de cultuur en voor zichzelf. Steeds meer realiseert hij zich namelijk dat hij zelf een deel is van de cultuur die hij analyseert en kritiseert; ja, dat die cultuur en haar ziekte waarschijnlijk zelfs in die analyse en kritiek zelf nog doorwerken. Hij is dus arts en patiënt tegelijkertijd.
Zijn filosofie die aanvankelijk vooral een kritiek van de cultuur is wordt steeds sterker een experiment met zichzelf. Terwijl hij aanvankelijk van een zekere afstand kritisch kijkt naar de cultuur, wordt de eenheid tussen zijn leven en zijn werk steeds sterker. Waar hij aanvankelijk in zijn werk schrijft over kunst, wordt geleidelijk aan zijn leven zelf het (kunst)werk dat hij ons toont: Ecce homo (‘Zie de mens’) is de titel van zijn laatste boek – voordat hij verdween in de waanzin.
Kunst en filosofie bestaan in een uitgestelde waanzin en lopen altijd het gevaar de afstand niet meer vol te houden. Dat komt onder meer door dat verlangen dat ik in mijn eerste paragraafje noemde. Een verlangen om samen te vallen met wat je maakt, wat je ziet, wat je denkt.

3.
De beeldende kunst staat voor de slecht ziende Nietzsche niet op de eerste plaats. Die plek is voor de muziek weggelegd. Voor de jonge Nietzsche was het vooral de muziek van Wagner waarin deze belofte werd vertolkt. Maar al snel blijkt dat een vergissing. Hij vergelijkt de muziek van Wagner met het gebruik van verdovende middelen, het enige waardoor een zieke en zwakke cultuur nog even geprikkeld kan worden, maar waardoor zij in feite alleen maar verder verzwakt.
Ook voor de latere Nietzsche speelt de muziek een belangrijke rol. Soms legt hij die rol uit door de muziek, net als de dans, te contrasteren met de beeldende kunst. Die laatste blijft iets voor toeschouwers en blijft daarom bedreigd door onechtheid, toneelspel, afstand. Muziek daarentegen is voor Nietzsche een kunst waarin die afstand wordt vergeten. In de kunst van de muziek wordt de muziek van het leven hoorbaar. Daar wordt het leven zelf muziek.
Kunst en filosofie zijn – als het goed is, en als de kunst geen ‘vertoon’ en de filosofie geen aanstellerij is – beide vormen van transfiguratie van het leven: het leven wordt er omgevormd en ‘verheerlijkt’. Daarom zijn de kunst en de filosofie voortdurend in gevecht met de afstand die ze onvermijdelijk scheppen: wie een kunstwerk maakt, ergens neerzet of uitvoert of ophangt, wie een boek schrijft of een lezing houdt, staat er zelf weer buiten.
De filosoof probeert die afstand te overwinnen door de filosofie te beoefenen als een wijze van leven, een levenskunst; de kunstenaar probeert – denk ik – iets dergelijks. Marjolijn van den Assem doet dat bijvoorbeeld door haar kunstwerken driedimensionaal te maken, zodat je (zodat zij) er in kan gaan staan of liggen of zitten. Zij leende daarvoor een woord van Friedrich Nietzsche: Einverleibung, incorporatie.

Paul van Tongeren

***
zie: present from a friend(13)
zie: Nietzsche’s vragen
***

One thought on “atelierbezoek(18)”

Leave a Reply Cancel reply